Inspelen op kwetsbare ouderen: zo doen collega's dat

Een extra herinnering aan een afspraak, even een telefoontje na een overgeslagen controle of contact opnemen met de mantelzorger of zo nodig met de huisarts. Het zijn kleine handelingen die een wereld van verschil kunnen maken. Helaas zijn ze hard nodig, want mondzorg raakt bij met name kwetsbare ouderen vaak op de achtergrond.

Een tandarts-geriatrie houdt zich uitsluitend bezig met mondzorg voor ouderen. Maar ook algemene praktijken krijgen steeds vaker te maken met deze patiëntengroep, die specifieke aandacht en zorg vraagt. Over 20 jaar immers is 1 op de 4 Nederlanders 65 jaar of ouder.

Langer zelfstandig thuis

Ouderen wonen langer zelfstandig thuis en zijn doorgaans nog geheel of gedeeltelijk dentaat. Nu al gaat echter ruim 1 op 3 van de 75- tot 80-jarigen níet meer jaarlijks naar tandarts, blijkt uit onderzoek. Van degenen van 80 jaar of ouder is dat zelfs 54 procent. En dat kan leiden tot ernstige mondproblemen, zoals cariës, ontstekingen en afgebroken elementen, die lichamelijk en sociaal grote gevolgen kunnen hebben.

Om deze patiëntengroep niet uit het oog te verliezen, biedt de KNMT een nieuwe versie aan van de praktijkwijzer ‘Zorg aan kwetsbare ouderen in de mondzorgpraktijk’. De handleiding is onderschreven door NVM-mondhygiënisten en de Organisatie van Nederlandse Tandprothetici (ONT). Gedrieën participeren zij in De Mond Niet Vergeten!, de stichting die zich inzet voor goede mondzorg voor kwetsbare ouderen in de thuissituatie.

Naar de praktijkwijzer Mondzorg aan kwetsbare ouderen

Afnemende zelfredzaamheid

De groep kwetsbare ouderen wordt met name gekenmerkt door somatische en psychische aandoeningen, die zich uiten in een afnemende zelfredzaamheid en mobiliteit.

Top 10 meest voorkomende aandoeningen bij ouderen in Nederland (pdf)

Het gevolg is een slechtere dagelijkse mondverzorging en het minder vaak op controle gaan bij de tandarts, mondhygiënist of tandprotheticus. Naar de mondzorgverlener gaan, betekent soms ook letterlijk een drempel nemen. Ook algemene praktijken moeten rekening houden met oudere patiënten. Iets wat in die praktijken vooral om een omslag in denken vraagt, aldus 4 collega’s.

Erik van der Heijden, Hilversum

‘Waar was het ooit misgegaan?, vroeg ik me af’

Toen hij 6 jaar geleden een dag in de week als algemeen tandarts in een verpleeghuis aan de slag ging, realiseerde Erik van der Heijden zich eigenlijk pas echt hoe slecht het met de mondgezondheid van ouderen is gesteld. “Wortelresten, ontstekingen, veel tandbederf; ik zag werkelijk de meest schrijnende gevallen! Waar was het ooit misgegaan?, vroeg ik me af. Een kroon of implantaat in de verwaarloosde mond wees erop dat er wel onderhoud was geweest. Kennelijk zijn deze ouderen ooit uit beeld van hun tandarts geraakt.”

Van der Heijden besloot in zijn eigen praktijk extra oog te gaan hebben voor oudere patiënten. “We proberen er altijd achter te komen waarom iemand niet op controle is geweest. Dan hoor je dat iemand ziek is of afhankelijk is van vervoer. En soms komt iemand niet opdagen, omdat hij ervan uitgaat toch niet in zijn eigen rolstoel te kunnen worden behandeld.”

“Wortelresten, ontstekingen, veel tandbederf; ik zag werkelijk de meest schrijnende gevallen! Waar was het ooit misgegaan?

De praktijk maakt deel uit van een medisch centrum. “Er is hier toevallig dus al een brede lift en er zijn geen drempels. Maar dat is het minst belangrijke. Je kunt zelf ook creatief worden. Zo is de balie eigenlijk te hoog, maar je kunt de vervolgafspraak natuurlijk in de behandelkamer maken.”

Van der Heijden heeft ook goed contact met huisartsen, praktijkverpleegkundigen en buurtzorg in het medisch centrum wat betreft goede mondzorg bij ouderen. “Niet alleen om op de hoogte te zijn van de conditie van de patiënt, maar ook om praktische zaken als het regelen van vervoer. Maar ik merk wel dat je er bovenop moet zitten hoor, anders dreigt de aandacht snel te verslappen.”

Als het nodig is, bezoekt hij ook mensen thuis, mits die op redelijke afstand van de praktijk wonen. “Dan stop ik mijn loepbril met verlichting in mijn tas en spring ik na praktijkuren op de fiets. Het kost relatief veel tijd, maar het is zo dankbaar om een immobiele hoogbejaarde dame van haar pijnklachten te kunnen afhelpen.”

Judith Slot, Twello

‘Daar mag je als mondzorgteam best wel in investeren’

“Het is iedere keer weer een uitdaging om samen met een oudere patiënt een behandelplan op te stellen met een functionele mond als doel. Wat wil de patiënt? Wat is er met het oog op de comorbiditeit nog haalbaar? Hoe ver ga je? Soms hoef je helemaal geen kunst- en vliegwerk uit te voeren, maar is een spalkje hier en daar al voldoende om primaire problemen in de mond op te lossen.”

Maar bovenal is het belangrijk de oudere patiënt te blijven zien, benadrukt Slot. “En daar mag je als mondzorgteam best wel in investeren. De jongere patiënten van toen zijn de ouderen van nu. Als je zo lang met elkaar meeleeft, blijf je er voor elkaar. Ik schroom bijvoorbeeld niet om een zoon of dochter te vragen hoe het hun vader of moeder gaat als die een controle heeft overgeslagen. Zo blijf je op de hoogte van ziekte, immobiliteit, medicatie en kun je desgewenst gericht acteren.”

Soms hoef je helemaal geen kunst- en vliegwerk uit te voeren, maar is een spalkje hier en daar al voldoende om primaire problemen in de mond op te lossen.

Extra werken in een verpleeghuis doet ze niet. “Daar heb ik simpelweg geen tijd voor. Maar overleg met een huisarts of verpleeghuisarts is er indien nodig uiteraard wel.” Slot maakt zich oprecht zorgen over de mondgezondheid van ouderen. “Je ziet het meteen als ze twee, drie keer niet zijn geweest. Dat moeten we echt zien te voorkomen, want de mondproblemen worden anders steeds ernstiger.”

Degenen die wel regelmatig komen, wijst Slot op het belang van goed poetsen, het liefst elektrisch. “Maar soms lukt dat thuis niet door bijvoorbeeld lichamelijke beperkingen. Dan laat ik ze toch maar iets vaker terugkomen voor een grondige reiniging.” In haar praktijk zijn er overigens geen speciale maatregelen genomen voor ouderen. “Onze praktijk is goed toegankelijk voor ouderen en mensen die slecht ter been zijn. Wij doen ons best om er voor te zorgen dat we ál onze patiënten blijven zien. Dus ook de oudere patiënten. En wanneer ze dan komen, merk je dat het bij hen vaak om méér dan een controle gaat. Zij zien een bezoekje aan onze praktijk vaak als een uitje, ook in deze coronatijd.”

Robert Wiranto en Swie Tien Wiranto-Go, Almelo

‘Een gezonde mond is van belang voor de algemene gezondheid’

“Het was mijn schoonmoeder die mij aan het denken heeft gezet”, vertelt Robert Wiranto. “Zij kon zelf haar gebit niet meer goed reinigen, maar mijn vrouw en haar zusje, ook tandarts, gingen iedere dag trouw naar haar toe om haar tanden te poetsen. Zij had nog hulp van ons. Maar hoe zou dat met andere mensen van die leeftijd zijn?”

Wiranto trok zich, toen 20 jaar geleden, het lot van ouderen aan en ging op verzoek van de plaatselijke rotary gedeeltelijk aan de slag in een verpleeghuis. “We zagen ernstige problemen in de mond; sommige ouderen waren jaren niet naar de tandarts geweest. Dat ze minder mobiel waren, begreep ik. Maar niet dat het personeel geen oog had voor mondzorg.”

Het was mijn schoonmoeder die mij aan het denken heeft gezet.

Dus paste hij in 2011, toen hij toch een nieuwe praktijk betrok, meteen het pand aan. “Een rolstoelkantelaar was voor ons vanzelfsprekend, zodat we afhankelijke mensen die nog thuis woonden, ook hier kunnen behandelen. Maar dat is niet het eerste wat je hoeft te doen, hoor. Het is al fijn als je hele mondzorgteam meedenkt en actief in overleg blijft met mantel- en thuiszorg en indien nodig met ook huisarts of apotheker.”

De boodschap moet duidelijk zijn, benadrukt zijn vrouw Swie Tien Wiranto-Go. “Een gezonde mond is van belang voor de algemene gezondheid. Dan mag immobiliteit, maar ook zeker een laag inkomen geen rol spelen. Voor veel ouderen is het een kwestie van keuzes maken. Als ze vaak naar het ziekenhuis moeten, laten ze tandarts maar schieten.” Maar ook dan blijven ze voor hen klaarstaan.

Wiranto: “Als je ziet dat ze moeilijk kunnen eten door een slechte mondgezondheid, vermageren en allerlei lichamelijke klachten krijgen dan vind ik echt dat we als zorgverleners de handen ineen moeten slaan.”

Petra Verhaar, Hilversum

‘Vraag of iemand hulp nodig heeft om naar de praktijk te komen’

Zo telt ze de tandjes van een tweejarig patiëntje, dan weer buigt ze zich over het gebit van iemand op leeftijd. Juist die afwisseling spreekt Petra Verhaar aan. Maar toch blijft zij extra aandacht voor de oudere patiënt hebben. “Mensen hebben jarenlang zo hun best gedaan om hun eigen dentitie te behouden. Maar zodra ze niet meer goed voor zichzelf kunnen zorgen, gaat de mondgezondheid helaas snel achteruit.”

Alleen oproepen voor een controle volstaat niet, benadrukt ze. “Natuurlijk doen we er alles aan om ook de oudere kwetsbare patiënt te blijven zien. Dat vind ik ook je plicht als zorgverlener in het kader van het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dat vergt wel wat meer inspanning maar daar zou je een gewoonte van moeten maken. Vraag concreet of iemand hulp nodig heeft om naar de praktijk te komen. Of laat eens een afspraak maken bij de preventie assistent voor een poetsinstructie als je ziet dat de patiënt moeite heeft zelf het gebit goed te verzorgen.”

In een algemene praktijk gaat het vaak gewoon om de kleine dingen zoals de deur openhouden voor iemand of even meelopen naar de taxi.

Verhaar kan er trouwens niet over uit dat de thuiszorg doorgaans maar weinig oog heeft voor de mond. “Hoe mooi zou het zijn als de thuiszorg komt om de steunkousen aan te trekken en ook gelijk de gebitten poetst! Om sneller en vooral effectiever te kunnen schakelen, zou trouwens de hele eerstelijnszorg meer aandacht moeten hebben voor de mondgezondheid van kwetsbare ouderen.”

Het hele team van Van Linschoten tandartsen in Hilversum, waar Verhaar werkt, is overigens begaan met deze patiëntengroep, benadrukt ze. Zelf werkt Verhaar om de week ook een dag in een verpleeghuis werkt. “In een algemene praktijk gaat het vaak gewoon om de kleine dingen zoals de deur openhouden voor iemand of even meelopen naar de taxi. Maar ook geduld hebben en vooral een luisterend oor bieden. Zo kom je samen tot de beste oplossingen.”

Dit artikel verscheen eerder in NT/Dentz 1 2021